Tekst: Guinevere Ras – Musea Bekennen Kleur, fotografie: Musea Bekennen Kleur

Met trots wappert Eppo van Nispen tot Sevenaer, directeur van het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid, met een gelamineerd document in de workshopruimte. Vannacht zat hij nog in het vliegtuig van Paramaribo naar Amsterdam waar hij naar eigen zeggen een vruchtbare werkreis heeft gehad met een mooie overeenkomst als resultaat. De komende vier jaar gaat het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid namelijk een samenwerking aan om het Nationaal Archief in Paramaribo te ondersteunen bij het digitaliseren van de audiovisuele collecties. Met een betere uitsmijter had hij de dag niet kunnen beginnen.

Tijdens de vorige bijeenkomst in Amersfoort kregen alle deelnemers van procesbegeleider Domenica Ghidei Biidu handvatten mee om een cultuuranalyse te maken. Dit keer is het tijd om de resultaten van deze huiswerkopdracht aan elkaar te presenteren. De groep erfgoed professionals is daarvoor bijeengekomen in het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid aan de rand van Hilversum, op het Mediapark. Deze instelling beheert in dit kolossale gebouw één van de grootste gedigitaliseerde media-archieven ter wereld. Fragmenten van radio, televisie, YouTube-video’s, objecten, geschreven pers, podcasts en games liggen er allemaal veilig opgeborgen.

In de verschillende cultuuranalyses van de musea komen opvallend veel overeenkomsten naar voren. De meeste instellingen hebben een top-down georganiseerde organisatie met overwegend veel wit personeel in hogere functies. Nationale helden spelen een belangrijke rol bij de identiteitsvorming in verschillende instellingen: van Johan Derksen en Alma Tadema tot Michiel de Ruyter. Opvallend genoeg zijn deze helden meestal wit, mannelijk en cisgender.

Welke symbolen werken bewust of onbewust exclusief?

Het uiterlijk van een museumgebouw kan onbewust effect hebben op in- en uitsluiting. Zo blijkt uit bezoekersonderzoek van Museum ’t Valkhof dat het spiegelende karakter van het gebouw intimiderend overkomt. Je kan er niet naar binnen kijken.
Een ander voorbeeld dat onbewuste uitsluiting kan creëren is het logo of de locatie van een instelling. Zo vertellen de vertegenwoordigers van het Belasting & Douane Museum tijdens hun presentatie dat het museum gesitueerd tussen de vele rijksmonumenten aan de prachtige en statige Parklaan in het Rotterdamse Scheepvaartkwartier. Niet een buurt voor potentiele bezoekers met een laag inkomen. Daar boven op: de kleurrijke leeuwen op het logo ogen wel vrolijk, maar verwijzen naar het logo van de Rijksoverheid. Dit kan een drempel vormen, omdat het herinnert aan de blauwe brieven die op de deurmat vallen. Misschien een reden om een bezoek aan dat museum over te slaan, vraagt het museum zich hardop af.  

Welke rol spelen actuele ontwikkelingen om meerstemmigheid te bereiken?

Tijdens de sessie brengt Aspha Bijnaar, directeur van Stichting Musea Bekennen Kleur, naar voren dat de Belastingdienst al een lange tijd negatief in het nieuws is vanwege de Toeslagenaffaire en het daarmee gepaard gaande beleid van institutioneel racisme. ‘Is het Belasting en Douane Museum van plan om iets te doen met deze actuele ontwikkelingen?’, is haar vraag. Het museum verzamelt protestborden, foto’s en meer van bijvoorbeeld de protestmanifestatie Toeslagenaffaire die in april 2022 plaatsvond in Rotterdam. Ook Museum Rotterdam 40-45 vult aan dat zij deze actualiteit borgen door actueel erfgoed te verzamelen. Maar de aandacht blijft gericht op de vraag die het Belasting en Douane Museum is gesteld: ‘Intern voeren we gesprekken over een mogelijke tentoonstelling omdat we deze urgentie voelen. Wij denken alleen dat het nu te snel is om daar goed op te reflecteren met een tentoonstelling. Wellicht is het beter om daar over vijf of tien jaar mee aan de slag te gaan, omdat je dan meer afstand hebt tot het onderwerp en nieuwe perspectieven hebt, van waaruit te belichten.’ Deze uitleg wekt verwarring op bij de deelnemers: ‘Waarom wachten terwijl je ook kunt tonen wat er momenteel speelt en je zo het onderwerp nu kan bevragen?’ Een gemiste kans, denken sommige aanwezigen. Maar de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed herkent als collega rijksinstelling dat het nog niet zo eenvoudig is. ‘Ook wij hebben als onderdeel zijnde van de overheid verantwoordelijkheden omtrent beeldvorming en communicatie. Actuele thematieken vergen daarom een bepaalde zorgvuldigheid en afstand.’

 

Welke invloed heeft taal bij insluiting en uitsluiting?

Het Fries Museum vertelt dat zij ervoor hebben gekozen hun vrijwilligers de bezoekers in het Fries aan te spreken. Het Fries is immers een officieel erkende taal in Fryslân. Werkt dit geen exclusie in de hand van de grote meerderheid bezoekers van buiten deze provincie? Maar Bart Krieger, een van de expertiseleden van Musea Bekennen Kleur, ziet in deze casus juist een geweldige kans om verbinding te creëren. ‘De trots van de Friezen is mooi en herkenbaar,’ vindt hij. Krieger brengt in herinnering dat in 1952 het Friese literaire tijdschrift De Tsjerne speciaal een Suriname editie uitbracht. ‘De emancipatie van de taal en het versterken van het zelfbewustzijn van de eigen cultuur is een bindende factor waar het museum op kan voortborduren’, benadrukt Krieger.

 

Wat kunnen we doen met de huidige collectie om gevoelige geschiedenis inclusiever te presenteren?

Dat is de uitdaging waar het Nationaal Archief zich voor geplaatst zag, toen ze besloot de tentoonstelling ‘Kòrsou – Curaçao, Stemmen van toen, mensen van nu’ te gaan maken. Dat heeft binnen de organisatie best geschuurd, licht het archief toe. ‘Dat is logisch. We hebben nu eenmaal een eenzijdig “witte-mannen-perspectief” ontsloten in het archief, waar we aan gewend zijn. Toch vonden we het uiteindelijk niet realistisch om een tentoonstelling te maken over de rol van de West Indische Compagnie (WIC) op Curaçao, waar we veel materiaal over hebben. We hebben het perspectief daarom gekanteld naar wat deze archieven betekenen voor mensen van vandaag de dag. Dit bood ons tegelijkertijd een mooie kans om aan de bezoekers meer te vertellen over Curaçao dan we nu weten. In deze tentoonstelling zijn er daarom hedendaagse perspectieven op de archiefstukken te zien. Het proces hiernaar toe gaf zeker wrijving, maar we zien ook de glans.’